|
1.1.2 Halsgevels
Naast het Huis Bartolotti (links) staat een halsgevel uit 1638, Herengracht 168. Dit is de oudste halsgevel van Amsterdam, gebouwd door de uitvinder van de halsgevel, Philips Vingboons.
Het is moeilijk te zien dat het een halsgevel is, omdat de gehele gevel in zandsteen is uitgevoerd. Meestal hebben we bij halsgevels te maken met een bakstenen gevel van een smal huis (drie, soms twee, ramen breed) met twee hoeken van 90° aan de top die
opgevuld zijn met sterk tegen het baksteen afstekende zandstenen ornamenten, zgn. klauwstukken.
De overgang van trapgevel naar halsgevel gevel is in Amsterdam vooral een overgang van renaissance naar classicisme. Specifiek classicistische elementen vormen de pilasters, kroonlijsten en frontons die we bij halsgevels vaak aantreffen.
een classicistische oplossing zou het bedekken van het puntdak met een fronton zijn maar daarmee is de helling van de Hollandse daken niet in overeenstemming.
Halsgevels worden gebouwd in de periode ±1640 - ±1775, de meeste in de eerste helft van de 18e eeuw. De halsgevel overleeft de periode van het Hollands classicisme,
omdat de later in zwang geraakte barokke Lodewijk XIV-stijl heel goed kon worden toegepast op de halsgevel.
Typerend voor de rustiger stijl van het Hollands classicisme zijn de forse, brede driehoekige frontons aan op de middenpartijen van brede panden, en driehoekige frontons van bescheiden afmetingen op smallere stadshuizen met hoge halsgevels. Terwijl de grote frontons op de brede panden ruimte boden voor enige gebeeldhouwde decoratie,
bleven de velden der kleinere frontons op de halsgevels onversierd.
Hierboven een mooi voorbeeld van een door Vingboons ontworpen halsgevel die bekroond wordt door een fronton met een onversierd middenveld: het huis Keizersgracht 319 dat in 1639 voor Daniël Sohier werd gebouwd. Het gaat om een dure gevel,
die geheel uit witte zandsteen, afkomstig uit de omgeving van het Duitse stadje Bentheim, werd opgetrokken. Zeer uitzonderlijk bij dit ontwerp is dat Philips Vingboons lager ook nog twee frontons aanbracht die het topfronton als het ware flankeren.
( cf 
Gelderse Kade 82, gebouwd in 1644. Naast de gewone halsgevel wordt in de 17-e eeuw ook de verhoogde halsgevel gebruikt, eveneens een typisch Amsterdams geveltype met bakstenen voorgevel, dat in plaats van twee hoeken vier hoeken van 90° heeft, opgevuld met klauwstukken.
Door de extra trap (soms zoals hieronder meer dan éen) kan men aan een tussenvorm van trapgevel en halsgevel denken. Pilastergevels worden in dezelfde periode gebouwd als verhoogde halsgevels, rondom 1650, dus zijn de meeste verhoogde halsgevels ook pilastergevels
In het midden, Rokin 145, het huis dat Philips Vingboons voor koopman Pieter Jansz. Sweelinck ontwierp, de zoon van de bekende organist en componist. Bouw: 1641-1642. Geldt als één van de mooiste voorbeelden
van de verhoogde halsgevel in Vingboons' Hollands Classicistische stijl. De gevel van het huis aan het Rokin 147, rechts ervan, werd in 1884 in zijn geheel vervangen voor een gevel in neostijl, maar was aanvankelijk identiek aan 145.
Looiersgracht 21, sobere pilaster-halsgevel
Singel 258. Vruchten en/of bloemen zijn in deze periode van hollands classicisme de voornaamste motieven. In de 18e eeuwse stijlperioden van Lodewijk XIV ( barok ) en
Lodewijk XV ( rococo ) worden vooral laurierbladeren (in de dan veel slankere festoenen), acanthusblad en -in de rococo vooral- schelpachtige vormen in de frontonversiering gebruikt.
NB de term 'rococo' is deels van het Italiaanse 'barocco' en deels van 'rocaille' ( =schelpvorm ) afgeleid.
Een treffender symboliek dan deze hoornen des overvloeds is niet denkbaar voor deze periode waarin de haven en handelsstad Amsterdam zo uitmuntend gedijdde
Odeon (huis Nuerenberg) (1661-1662/1837-1838) Singel 460, Philips Vingboons, M.G. Tétar van Elven (bma) .
De Cromhouthuizen (nu Bijbels museum). Vier huizen met halsgevels die Philips Vingboons tussen 1660 en 1662 voor de rijke katholieke koopman Jacob Cromhout aan de Herengracht (nummers 364-370) bouwde.
( uitgebreide documentatie: bma ).
Herengracht 388, rijke pilastergevel uit 1665, mogelijk ontworpen door Justus Vingboons, broer van Philips Vingboons.
Halsgevel 18de eeuwse stijl. De gevels zijn vlak (geen pilasters meer). Het andere classicistische element, het driehoekig fronton, is vervangen door een versierd lijstvormig fronton.
De topornamenten zijn niet langer sober, maar rijk versierd in de symmetrische alsook enigszins zware, plompe Lodewijk XIV- stijl, de barok
, toegepast in Amsterdam tussen ±1710-±1740
Vijf halsgevels op een rij aan de Prinsengracht
Halsgevels aan de Noordermarkt
Een halsgevel die gezien zijn schelpachtige motieven en veel rankere vormen sterk tendeert naar de Lodewijk XV ofwel de rococo,
een stijl die eigenlijk veel beter samenging met de sierlijk ingezwenkte hals van de klokgevels
( volgende pagina)
|
|
